انسان، موجود? اجتماع? است که ن?ازها و خواسته ها? او جز با همکار? و تبادل نظر فکر? د?گران برآورده نم? شود. نوآور? ها? بزرگ و بهره بردار? از آنها، حاصل کمک و هم فکر? انسان ها با همد?گر است.
پ?شرفت دانش و فن آور?، ضرورت ا?ن کار جمع? و تبادل اطلاعات را م?ان انسان ها، ملت ها و دولت ها ب?شتر نما?ان م? سازد. تصم?م گ?ر? ها? اجتماع? در جنبه ها? گوناگون س?اس?، نظام?، فرهنگ? و اقتصاد? زمان? دق?ق تر و درست تر خواهد بود که افراد صاحب نظر در تنظ?م آن ب?شتر شرکت کنند و از نظرخواه? و تبادل اند?شه ها? گوناگون بهره گرفته شود. برخورد اند?شه ها به صورت صح?ح و پ?وسته، م? تواند نارسا?? ها? تصم?م گ?ر? و اجرا را از ب?ن ببرد و نتا?ج به دست آمده را هر چه کامل تر و دق?ق تر کند.
نقش شورا در جامعه
مشورت، ?ک? از ارکان مهم سلامت تصم?م گ?ر? هاست. جامعه ا? که سنت مشورت در آن حاکم ن?ست، در تب و تاب خودمحور? م? سوزد، ول? در جامعه ا? که در آن هم فکر? و نظرخواه?، اصل? ?ق?ن? است و از اجزا? ضرور? ح?ات آن به شمار م? آ?د، بهتر?ن راه و کامل تر?ن مس?ر در برابر افراد گشوده خواهد شد.
پ?امبر اعظم صل? الله عل?ه و آله ن?ز م? فرما?د: «ه?چ قوم? مشورت نکردند جز آنکه به بهتر?ن امور هدا?ت ?افتند.» آنان که گرفتار خودرأ?? و استبدادند، در اشتباه به سر م? برند و تنش ها? اجتماع? و س?اس? م? آفر?نند. نبود سنت مشورت در جامعه، رشد افکار را متوقف م? سازد و چن?ن مردم?، شا?ستگ? زندگ? حق?ق? را از دست م? دهند.
پ?ش?نه شورا
مشورت، ?ک? از مسائل مهم? است که خداوند در قرآن کر?م، بارها ضرورت و ن?ازمند? به آن را با ش?وه ها? گوناگون و واژه ها? مختلف ب?ان و عمل به آن را سفارش کرده است. بر اساس آ?ات قرآن?، مسئله شورا، به اسلام اختصاص ندارد. در برخ? آ?ات، از افراد? سخن به م?ان آمده است که در امور گوناگون با اطراف?ان خود مشاوره م? کردند. از جمله ا?ن آ?ات، به واکنش بلق?س، ملکه سبأ در برابر نامه حضرت سل?مان عل?ه السلام م? توان اشاره داشت که با بزرگان قوم خود مشورت کرد و از آنان نظر خواست.
اهم?ت مشاوره در اسلام
موضوع مشاوره در اسلام اهم?ت خاص? دارد تا آنجا که حت? در قرآن کر?م، سوره ا? به نام «شورا» نام گذار? شده است. در د?دگاه اسلام، مشورت کردن افزون بر هدا?ت انسان، او را از تنگناها م? رهاند. در انجام امور، ن?رومند م? سازد، ما?ه برکت و فهم بص?رت انسان م? گردد، او را به رضا? خالق نزد?ک م? کند و به رأ? خالص م? رساند. آ?ه «وَ أَمْرَهُمْ شُورَ? بَ?ْنَهُمْ» در مکه و آ?ه «وَ شَاوِرْهُمْ فِ? الأَْمْرَ» در مد?نه نازل شده است؛ ?عن? د?ن اسلام هم در شرا?ط خفقان مکه و هم در دوران تشک?ل حکومت در مد?نه، به مشورت سفارش م? کند.
جا?گاه شورا در نظام س?اس? اسلام
هدف از حکومت اسلام?، اجرا? احکام اسلام و اداره امور مسلمانان بر اساس قوان?ن عادلانه اسلام است؛ ز?را اسلام، تمام ن?ازها? فرد?، خانوادگ? و اجتماع? بشر و سعادت و? را در دن?ا و آخرت پ?ش ب?ن? کرده است. هدف قرآن از تأک?د بر مشورت ا?ن است که اساس شورا و مشورت در شر?عت اسلام، همواره پابرجا و جاو?دان بماند؛ ز?را مشورت، موجب تبادل نظر، ?ک پارچگ? افکار، روشن شدن امور و اطم?نان خاطر در برطرف ساختن خطا م? گردد و ترک آن ستم? بزرگ بر جامعه و امت اسلام است. در حکومت اسلام? ضرورت دارد دولت مردان برا? حل بس?ار? از مسائل اجتماع? و تأم?ن مصلحت ها? عموم?، با افراد باصلاح?ت به مشاوره بنش?نند و بر پا?ه آن تصم?م گ?ر? کنند.
محدوده مجاز برا? مشورت
در اسلام، شورا و مشاوره زمان? موضوع?ت م? ?ابد که حکم و قانون? وجود نداشته باشد. وقت? حکم خدا و قوان?ن و مقررات اسلام ?ا فرمان صر?ح پ?امبر و معصومان وجود دارد، نم? توان مشاوره کرد و آن احکام و قوان?ن با?د بدون ه?چ گونه ترد?د و تأمل? اجرا شود. قرآن در ا?ن زم?نه م? فرما?د: «ه?چ مرد و زن با ا?مان? را در کار? که خدا و رسول حکم کنند، اراده و اخت?ار? ن?ست (که رأ? خلاف? اظهار کنند) و هر کس نافرمان? خدا و رسول کند، دانسته، به گمراه?ِ سخت? افتاده است.» ازا?ن رو، موضوع شورا و مشورت در امور? جار? م? شود که اسلام، نظر قاطع و تع??ن کننده ا? نداده باشد.
هدف مشورت
الف) جلوگ?ر? از پ?دا?ش خودکامگ? و استبداد
اگر در خانه، سازمان و اجتماع، همه افراد امکان اظهار نظر داشته باشند و اجازه دخالت در سرنوشت خود را ب?ابند، راه بر خودمحور? ها، خودکامگ? ها و تفکر استبداد? بسته م? شود. از ا?ن روست که امام عل? عل?ه السلام ، استبداد را در برابر مشاوره قرار م? دهد.
ب) شناخت خط
وقت? از راه مشورت خواه? به افراد د?گر اجازه اظهار نظر م? ده?م، افراد م? توانند مثل آ??نه، ع?ب ها? ما را نشان دهند و خطاها?مان را به ما بشناسانند. ا?ن عمل وقت? اهم?ت ب?شتر? م? ?ابد که خطاها? اجتماع? فرد، به دل?ل تعصب فرد?، کم بودن تجربه، نداشتن اطلاعات کاف? و غفلت از واقع?ت ها از د?د او پنهان بماند. ا?ن موضوع در مورد امور جمع? و سازمان? ن?ز کاملاً صدق م? کند. از ا?ن رو، امام عل? عل?ه السلام م? فرما?د: «کس? که از د?دگاه ها? د?گران استقبال م? کند، موارد اشتباه و خطا را خواهد شناخت».
ج) احساس شخص?ت و مسئول?ت
وقت? افراد در امور جمع? که به آنها و سرنوشتشان مربوط است، شرکت کنند و در تدو?ن و اجرا? امور، تحقق اهداف و نظارت بر اجرا? آنها سه?م باشند، در مورد موفق?ت آنها و دست ?اب? به نتا?ج قابل قبول، احساس مسئول?ت م? کنند. احساس مسئول?ت در افراد، پشتوانه بزرگ? برا? تحقق اهداف و موفق?ت برنامه هاست، چنان که امام عل? عل?ه السلام م? فرما?د: «ه?چ پشتوانه ا? مثل مشورت ن?ست».
د) تأم?ن منافع جمع
وقت? در امور? که به جمع مربوط م? شود، تصم?م گ?ر? ها از راه مشاوره و بررس? د?دگاه ها? جمع، به و?ژه افراد آگاه و صاحب نظر گرفته شود، امکان دخالت هواها? نفسان? و منافع فرد? به کمتر?ن حد م? رسد؛ چرا که لازمه احترام به آرا? د?گران، ناد?ده گرفتن خواسته ها? شخص? است. بد?ن ترت?ب، تصم?م گ?ر? جمع? و مشاوره با اعضا? ?ک مجموعه، نتا?ج کار را به مصلحت آن مجموعه نزد?ک تر م? کند.
و) تأم?ن تک?ه گاه در تصم?م گ?ر?
وقت? در تدو?ن شاخص ها، طراح? اهداف، تنظ?م روش ها? دست ?اب? به اهداف و حت? ش?وه نظارت بر اجرا، د?دگاه ها? اصلاح? اعضا? مجموعه به کار گرفته شود، نوع? ضمانت و تک?ه گاه برا? اجرا? درست آنها خواهد بود. ا?ن موضوع به و?ژه وقت? اهم?ت م? ?ابد که در مجموعه، به تغ??ر و تحول ن?از باشد؛ ز?را معمولاً افراد آن مجموعه، در مقابل تغ??ر و تحول، مقاومت نشان خواهند داد. البته در صورت رعا?ت اصل مشارکت و مشاوره، افراد مجموعه کمتر موقع?ت خود را در خطر م? ب?نند و با مراحل کار آشنا م? شوند و به جا? مقاومت، راه تغ??ر را آسان تر م? کنند. بهره گ?ر? از د?دگاه ها? بهتر، تضم?ن پو?ا?? فرد و مجموعه و ن?ز هدا?ت و اصلاح کژ? ها، از د?گر فا?ده ها? مشورت کردن است.
و?ژگ? ها? مشاور
اسلام اجازه نم? دهد با هر کس مشورت کن?م، بلکه کسان? را معرف? م? کند که صلاح?ت ا?ن کار را داشته باشند. در سخنان پ?شوا?ان حق، مجموعه ا? از صفات عنوان شده که چنانچه فرد دارا? آن صفات باشد، مناسب مشورت کردن است. خداترس?، تقوا? اله?، رازدار?، تعقل، تجربه و دانش، از جمله و?ژگ? ها? مشاور خوب است. در مقابل ا?ن و?ژگ? ها، صفات د?گر? مطرح م? شود که نبا?د در وجود مشاور باشد که ترس، بخل، حرص، دروغ گو??، حماقت و جهل از آن جمله اند.
وظ?فه مشاور
در د?دگاه اسلام، مشاور وظا?ف? دارد که با?د بدان عمل کند. مشاور با?د صادق، ام?ن و خ?رخواه باشد. رسول خدا صل? الله عل?ه و آله فرمود: «هر کس از برادر مسلمانش مشورت خواهد و او جز آنچه خ?ر و رشد اوست، نظر دهد، به او خ?انت کرده است.» مشورت کننده ن?ز با?د پس از آنکه با فرد? با صفات لازم مشورت کرد، نظر او را بپذ?رد و به کار بندد. پ?امبر اعظم صل? الله عل?ه و آله در ا?ن باره فرمود: «هرگاه انسان عاقلِ خ?رخواه? نظر مشورت? داد، بپذ?ر و از مخالفت با آرا? چن?ن افراد? بپره?ز که ب? گمان، نت?جه آن هلاکت است».
